اگر در گوگل، «رازهای جذاب بودن» را سرچ کنید بیش از ۷ میلیون و ۳۰۰ هزار نتیجه برای شما می‌آورد. اگر همین عنوان را به انگلیسی سرچ کنید، این عدد به ۸۱ میلیون (تقریبا به ازای هر ایرانی ۱ راز) خواهد رسید!

آیا واقعا ملاک مشخصی برای جذابیت وجود دارد؟ زنانی که حتی نوزادان و مردان نابینا را نیز به خود جذب می‌کنند چه ویژگی‌هایی دارند؟ آقایان باید چه ویژگی‌هایی داشته باشند تا راحت‌تر «بله» را بشنوند؟ بیایید به‌صورت علمی ملاک‌های جذابیت را بررسی کنیم. پژوهش‌هایی که در منابعِ مورد استفاده (انتهای متن در قسمت منابع می‌توانید مشاهده کنید) آمده را برای علاقه‌مندان به‌صورت هایپرلینک به متن اضافه کردم.

پیش از هرچیز باید این موضوع را به روشنی بیان کنم که منکر تأثیرات رسانه‌ای بر ذهن و رفتار افراد نیستم. این تأثیرات گاهی می‌تواند آن قدر عمیق باشد که باعث بروز ناهنجاری شود. به عنوان مثال در یکی از برنامه‌های تلوزیونی جووان فراست[1] (معروف به جو فراست)، پدر و مادری به او مراجعه می‌کنند و می‌گویند صنعت مدلینگ باعث شده تا دختر نوجوانشان از ظاهر خود متنفر شده و دائما در فکر جراحی زیبایی و استفاده از لوازم آرایشی باشد. همچنین در اطراف خودمان کم نیستند مواردی از این دست که با دیدن سوپرمدل‌ها، به مرور از ظاهر خود ابراز نارضایتی کرده و به دنبال رژیم غذایی و حتی عمل جراحی می‌روند.

چه بسا بالا بودن آمار جراحی‌های زیبایی، ناشی از همین تأثیرات باشد، طبق آمار منتشر شده از انجمن بین‌المللی جراحی زیبایی پلاستیک (ISAPS) سال ۲۰۱۸، ایالات متحده امریکا با ثبت ۴میلیون و ۳۶۱ هزار و ۸۶۷ مورد، رتبه اول را در استفاده افراد از روش‌های زیبایی (اعم از جراحی و غیرجراحی) به خود اختصاص داد. همچنین بیش‌ترین عمل جراحی مربوط به چربی‌کِشی یا لیپوساکشن[2] (مربوط به خارج‌کردن چربی‌ها) و ابدومینوپلاستی[3] (نوعی عمل جراحی پلاستیک که طی آن، چربی و پوست اضافه‌ای که کشسانی خود را از دست داده، جدا می‌کنند و شکم فرد سفت‌تر و خوش‌فرم‌تر می‌شود). هم‌چنین بزرگ‌کردن پستان نیز نسبت به سال ۲۰۱۴، ۲۷.۶ درصد افزایش داشته‌است.

اما آیا این رسانه است که نقش اصلی را در برداشت ما از جذابیت ایفا می‌کند؟ آیا ملاک‌های جذابیت و زیباییِ فیزیکی برای هر فرد متفاوت است و یا ملاک جهان شمولی وجود دارد؟

برای یافتن سوال‌های مطرح شده شاید بیشترین کمک را بتوانیم از علم روان‌شناسی تکاملی[4] بگیریم.

در این متن باهم می‌خوانیم:

• رسانه چه‌میزان بر ملاک‌های ما مبنی بر جذاب دانستن یک فرد تأثیرگذار است؟
• ملاک‌های جذابیت فیزیکی مردان: قد، ورزیدگی، بدن V شکل، تقارن و…
• ملاک‌های جذابیت فیزیکی زنان: سن، پوست، مو، پا، تقارن، WHR، BMI و…

اگر شما هم از آن دسته افرادی هستید که صنعت تبلیغاتی امریکا[5] را متهم ردیف اولِ ساخت یک استاندارد کاذب برای زیبایی می‌دانید باید عرض کنم که تا حدودی در اشتباه هستید، استانداردهای زیبایی حتی پیش از کشف قاره امریکا نیز وجود داشتند چرا که ریشه در تکامل ما دارند. همین استانداردها بودند که به پیشینیان ما کمک کردند تا ارزش زایایی و تولید مثلی انسان را بسنجند.

اگر یک شرکت برای تبلیغاتش از این استانداردها استفاده کند می‌تواند تاحدودی اطمینان داشته باشد از رقیبانی که در تبلیغاتشان از این استانداردها بهره‌ای نبردند یک گام جلوتر است. شاید شما هم دیده باشید که در تبلیغ برخی خودروها یک زن جوان با پوستی صاف و صورتی زیبا حضور دارد. علت حضور وی این است که دیدن این تصویر، سازوکار روانی-تکاملی آقایان را درگیر می‌کند و آن‌ها به خرید ترغیب می‌شوند.

مطالعات جودیت لانگ لوئیس[6]، روان‌شناس، نشان داد که حتی نوزادان نیز جذابیت را درک می‌کنند و به چهره‌های جذاب‌تر (که به برخی از ملاک‌های آن در ادامه اشاره شده است) به مدت بیشتری خیره می‌شدند و یا با عروسک‌هایی که چهره‌های جذاب‌تری داشتند بیشتر بازی می‌کردند. همچنین روان‌شناسی به نام کانینگهام با بررسی فرهنگ‌های مختلف دریافت که استانداردهای جذابیت در میان فرهنگ‌های مختلف یکسان است و این موضوع ارتباطی با میزان قرارگیری در معرض رسانه‌های غربی ندارد. (۱و ۲و ۳و ۴و ۵)

البته ماجرا فراتر از چهره است. سایر ویژگی‌های بدن می‌توانند حکم سنجش ظرفیت تولید مثلی یک زن باشند. برخلاف چهره، استانداردهای جذابیت بدنی زنان می‌تواند تاحدودی در فرهنگ‌های مختلف متفاوت باشد. شاید میزان چاقی یا لاغری اندام زنان، بیشترین تفاوت را در فرهنگ‌های مختلف داشته باشد. در فرهنگ‌هایی که غذا کمیاب است (مثلا بوشمن‌های استرالیا) فربهی زن، نشانه‌ای از ثروتمندی، سلامتی و تغذیه‌ی مناسب فرد حین دوران رشد است. شواهد قابل اتکایی وجود دارد که در مناطقی چون کنیا، اوگاندا و بخش‌هایی از اکوادور که با کمبود مواد غذایی مواجه هستند، ترجیح مردان، زنان سنگین‌تر است. محدودیت منابع، کمبود غذا، شرایط اقتصادی دشوار یا فقیر تلقی کردنِ خود باعث می‌شود تا مردان تمایل بیشتری به زنان سنگین‌تر داشته باشند. حتی ترجیح مردان پیش از غذا خوردن و زمانی که گرسنه هستند، زنان با وزن بیشتر است (۱ و ۲) اما در کشورهایی که غذا تقریبا فراوان است (مانند ایالات متحده امریکا و اروپای غربی) این رابطه معکوس است و افراد صاحب جایگاه و ثروت با لاغری و باریک بودن، خود را از دیگران متمایز می‌کنند (طبق آمار CDC سال ۲۰۱۸، در ایالات متحده بیش از ۴۰ درصد افراد به چاقی مبتلا بوده‌اند).

یکی از مزایای رابطه بلند مدت برای زنان، تحت حفاظت جفت مذکر قرارگرفتن است. زن از طریق ویژگی‌هایی چون قد، ورزیدگی، قدرت و … می‌تواند توانایی آن مرد برای محافظت از خود را مورد ارزیابی قراردهد. شواهد و مدارک نشان می‌دهند که ترجیحات زنان هنگام انتخاب جفت این موضوع را نیز در برمی‌گیرد. قامت کوتاه، شانس انتخاب شدن یک مرد به عنوان جفت چه برای روابط کوتاه‌مدت چه بلندمدت را کاهش می‌دهد و برعکس، مردی که قدی بلند، و اندامی ورزیده دارد بسیار مطلوب ارزیابی می‌شود. (سایر پژوهش‌هایی که نشان می‌دهند قدِ بلند در آقایان، یکی از ملاک‌های جذابیت آن‌ها به‌شمار می‌رود: ۱ و ۲ و ۳ و ۴) نتایج یک مطالعه بر روی زنان در سریلانکا و بریتانیا نیز حاکی از آن بود که زنان ترجیحی قوی به انتخاب مردانی با بدن‌های ماهیچه‌ای و باریک دارند. همچنین مردانی با نیم‌تنه Vشکل (شانه‌هایی پهن نسبت به باسن) بسیار جذاب تلقی می‌شوند. جالب اینجا است که زنان قادرند نسبت شانه به باسن مرد را از روی تُن صدا نیز تخمین بزنند. چه بسا یکی از دلایلی که آقایان هنگام صحبت با خانم‌های جذاب صدای خود را بم‌تر می‌کنند، همین باشد.

اگر بلندی قد انقدر مهم است، چرا در جوامع معمولی، مردان با قدی بلندتر از ۲ متر کم هستند؟ قد تنها تا اندازه‌ای مزیت آفرین است و بلندتر از یک حد خاص، ریسک بیماری‌های ماهیچه‌ای-اسکلتی، مشکلات بخش پشتی بدن را در فرد بالا می‌برد. درباره گروهی از مردان بریتانیایی مطالعه‌ای انجام شد که نتایج جالبی داشت. افرادی که در بالاترین دهکِ بلندی قرار دارند، به احتمال بیشتری نسبت به سایرین دچار بیماری‌های مزمنی می‌شوند که باعث از کارافتادگی آن‌ها می‌شود.

در مطالعه‌ی انجام شده بر روی ۳۷ فرهنگ، چه زنان و چه مردان، «سلامت و تن‌درستیِ» جفت برایشان به شدت اهمیت داشت. بر اساس میانگین بدست آمده از کل فرهنگ‌ها، زنان در مقیاسی بین ۰ (به معنای بی ربط) تا ۳+ (به معنای غیر قابل چشم پوشی) به این موضوع نمره‌ی 2.۲8+ و مردان نمره‌ی 2.31+ دادند. چند تبیین تکاملی هم برای اهمیت سلامتی در انتخاب جفت مطرح شده‌است که خارج از بحث ما است و می‌توانید در کتاب روان‌شناسی تکاملی دیوید باس مطالعه کنید. گفتیم سلامتی معیار مهمی در انتخاب جفت است. یکی از شاخص‌های مهمی که سلامتی فرد را نشان می‌دهد، درجه‌ی تقارن بخش‌هایی نظیر چهره و بدن است (۱ و ۲ و ۳) و افرادی که چهره‌ای متقارن دارند در آزمون‌های مربوط به سلامت فیزیولوژیک، روانی و عاطفی-هیجانی امتیاز بالاتری کسب می‌کنند و به طور کلی تقارنِ بیشتر به منزله داشتن ژن‌های مطلوب‌تر است. برای زنان، مردانی که تقارن چهره دارند، از نظر جنسی جذاب‌تر هستند. از گروهی از زنان خواسته شد تا لباس‌های مردان را بو کرده و آن‌ها را رتبه‌بندی کنند. ترجیح آن دسته از زنان که در بارورترین دوره قاعدگی بودند، لباس مردانی بود که متقارن بودند و زنانی که در بخش غیربارورتر دوره‌ی قاعدگی بودند یا قرص زد بارداری مصرف کرده بودند، ترجیحی در این مورد نشان ندادند.

برویم به قسمت بانوان!

تا به حال برایتان سوال نشده‌است که چرا پاسخ به سوالِ «چند سال دارید؟» برای برخی خانم‌ها سخت است؟ یا اینکه چرا می‌گویند سنّ خانم‌ها را نباید پرسید؟ شاید ریشه‌ای تکاملی داشته باشد! هنگامی که یک انسان‌شناس به نام ناپلئون شاگنون، از مردان قوم یانومامو در آمازون پرسید که کدام زنان از نظر جنسی برایشان از همه جذاب‌تر است آن‌ها سریعاً جواب می‌دادند زنانی که موکودوده (زنانی که سن بلوغ را پشت سر گذاشته اما هنوز بچه‌ای به دنیا نیاورده‌اند) هستند. اما این موضوع به جنگل‌های آمازون ختم نمی‌شود. در ایران، اندونزی، نیجریه، هند، کرواسی، چین، کانادا،‌ کلمبیا و به طور کلی تمام ۳۷ فرهنگی که در آن‌ها پژوهش بین المللی در مورد انتخاب جفت صورت گرفته‌است، مردان زنانی جوان‌تر را ترجیح می‌دادند. (۱، ۲ و۳) آیا موضوع فقط جوان‌تر بودن است؟ یعنی ترجیح پسرهای نوجوان نیز دختران کوچک‌تر از خودشان است؟ نه الزاماً! یک مدل تکاملی پیش‌بینی می‌کند که آن چه مردان بدان میل دارند نفسِ جوان‌بودن نیست بلکه ویژگی‌هایی از زنان است که به ارزشِ تولید مثلی و زایایی آن‌ها ربط دارند. این یعنی پسران نوجوان زنانی بزرگ‌تر از خودشان را ترجیح می‌دهند که البته این حسی یک‌طرفه است!

دو روان‌شناس به نام‌های فورد و بیچ، چند سرنخ جهان شمول یافتند که با نظریه‌ی تکاملی در مورد زیبایی مطابقت داشت. پژوهش آن‌ها نشان داد که نشانه‌های جوانی نظیر پوست صاف و نرم، و نشانه‌های سلامت نظیر نبود جای زخم و جراحت برای مردان به طور جهان شمول جذاب است. صورت پر از جوش، کچلی، عفونت‌های انگلی، از شکل افتادگی چهره، چرکی و آلودگی، به طور جهان شمول غیرجذاب هستند. یکی از ویژگی‌هایی که یک مرد به واسطه آن می‌تواند سن و سلامتی زن را ارزیابی کند، طول و کیفیت موهای زنان است. طول و کیفیت مو، یک سرنخ قوی برای جوانی است.

کیفیت پوست، به طور ویژه در ارزیابی مردان از میزان جذابیت زنان اهمیت دارد (۱ و ۲ و ۳ و ۴). علاوه بر این، افراد هرچه پوست صورت زنان را بیشتر به رنگ خون ببینند، آن‌ها را سالم‌تر تلقی می‌کنندو شاید این موضوع با این ذهنیت که برخی چهره‌ها «تابان و برافروخته» هستند مطابقت داشته باشد. شاید الان علت استفاده برخی زنان از رژلب و رژگونه قرمز را درک کنیم، آن‌ها با این کار صورت خود را سالم‌تر و سرزنده‌تر (پرخون‌تر) نشان می‌دهند.

ویژگی دیگری که مردان به آن توجه مي‌کنند، زنانگی چهره‌ی یک زن است. زنانگی چهره، ویژگی‌هایی چون لب‌های گرد، چشمان نسبتا بزرگ، فک نسبتا ظریف، چانه‌ی کوچک، استخوان گونه‌ی برجسته و فاصله‌ی نسبتا کم بین دهان و فک دارد. یک فراتحلیل نشان می‌دهد که برای آقایان، زنانگی چهره یکی از قوی‌ترین ملاک‌های جذابیت زن است. همچنین برای مردان صدای زنان – صدایی نسبتاً زیر و نازک – جذابیت دارد (۱ و ۲) علاوه بر زنان، مردان نیز چهره و بدن متقارن را جذاب‌تر می‌دانند.

و اما پا! محققان برای سنجش تأثیر طول پا بر جذابیت یک زن، از مدلی نیم رخ استفاده کردند که قد آن ثابت اما طول پایش قابل تغییر بود. زنانی که تقریبا ۵ درصد پای بلندتری از میانگین دارند از همه جذاب‌تر هستند. البته این فقط نظر آقایان نبود، بلکه خود خانم‌ها نیز پاهای بلندتر را در زنان، جذاب‌تر قلمداد می‌کنند. شاید برخی از بانوان محترم به همین دلیل از کفش پاشنه بلند استفاده می‌کنند تا پایشان بلندتر به‌نظر برسد!

کمی از پا فاصله بگیریم و برویم بالاتر. طبق تحقیقات دوندرا سینگ[7]، روان‌شناس، زنانی با کمر باریک‌تر یا به عبارتی با نسبت کمر به باسن (WHR) پایین و پستان‌هایی نسبتاً بزرگ، ۲۶ درصد سطح هورمون تخمدانی استرادیول (E2) آن‌ها بالاتر از سایر زنانی است که در سه گروه متفاوت از شکل بدن قرار دارند. (۱ و۲) شاید بگویید خب که چه؟ بالا بودن سطح این هورمون نشانه‌ای خوب از میزان موفقیت زایایی و باروری است. و همان‌طور که تا الان دست‌تان آمده، این یعنی اجداد ما به WHR توجه ویژه‌ای داشتند و در نتیجه امروزه یکی از ملاک‌های جذابیت به شمار می‌رود. در چندین پژوهشی که سینگ انجام داد مشخص شد صرف نظر از حجم کلی چربی، مردان زنانی را که WHR پایین‌تری داشتند را از همه جذاب‌تر می‌یافتند. به عبارت دقیق‌تر، WHR ۰.۷ که به آن اندام ساعت شنی نیز گفته می‌شود، جذابیت بسیار بالایی برای آقایان دارد و این موضوع ربطی به فرهنگ نداشته و جهان شمول است. (۱ و۲ و۳)

اگر همچنان اصرار دارید که تصاویرِ نشان‌داده شده از زنانِ جذاب در رسانه تأثیری کلیدی بر تلقی ما از جذابیت دارد پس به این آزمایش توجه کنید: مردانی که از زمان تولد نابینا بودند، به ارزیابی بدن مدل‌های مانکن پرداختند و حدس بزنید چه اتفاقی افتاد، حتی آن‌ها نیز WHR پایین را ترجیح دادند. در مطالعه‌ای دیگر نیز مشخص شد که در اکثر مواقع چشم مردان، ابتدا بر روی کمر و پستان‌های زن ثابت می‌شود و صرف نظر از اندازه‌ی پستان، آن‌ها زنانی با WHR پایین را از همه جذاب‌تر می‌یابند. این نکته نیز حائز اهمیت است که شاخص توده‌ی بدنی (BMI) و WHR همبستگی مثبت دارند یعنی همان‌طور که WHR افزایش می‌یابد، BMI نیز افزایش می‌یابد.

نکته‌ی بسیار مهم: شاید افرادی چون من، که نه تنها از ويژگی‌های جذابیت چیزی نصیبشان نشده بلکه به‌عنوان نمونه‌ی ضدجذابیت می‌توان از آن‌ها یاد کرد، بعد از خواندن این نوشتار بگویند لعنت به ژن‌ها و داروین و تکامل و روان‌شناسی تکاملی و هرچه که هست و ناامید از پیداکردن جفتی مناسب، زانوی غم بغل گیرند. این ملاک‌هایی که تحت عنوان ملاک جذابیت فیزیکی زنان و مردان از آن‌ها یاد کردیم، هرچند جهان شمول هستند اما تنها ملاک‌های تکاملی انتخاب جفت و جذابیت شخصیت یک فرد نیستند. ویژگی‌های شخصیتی چون مهربانی، توانایی فهم دیگری، وفاداری، جایگاه اجتماعی، ثروت و… نیز نقش پررنگی در انتخاب جفت دارند. حتی گاهی ملاک‌های فیزیکی بسته به ارتباط کوتاه مدت یا بلند مدت تغییر می‌کنند.

همان‌طور که ابتدای سخن گفتم، با تأثیرات رسانه‌ای مخالفتی ندارم. در کتاب روان‌شناسی تکاملی دیوید باس نیز به پیامدهای منفی استفاده‌ی تبلیغاتی از ویژگی‌های جذابیت اشاره شده و بیان شده‌است که بمباران روزانه ما توسط تصاویر رسانه‌ای، پیامدهای بالقوه مضری دارند که در اینجا و اینجا نیز به آن اشاره شده‌است. سپاس از اینکه بخشی از وقت باارزشتان را به مطالعه این نوشتار اختصاص دادید.

منابع

اوانس, دیلان. (1999). روانشناسی تکاملی قدم اول (ترجمه نورالدین رحمانیان). تهران: پردیس دانش.

باس, دیوید. (۲۰۱۲). روان‌شناسی تکاملی استراتژی‌های جنسی مردان و زنان. (ترجمه آرش حسینیان).

دانبر, رابین., برت, لوئیز., و لیست, جان. (۲۰۰۵). روان‌شناسی تکاملی. رفتار، ذهن، تکامل (ترجمه یاسر خوشنویس). تهران: دانش‌پرور.

---

[1] Joanne Frost

[2] Liposuction

[3] Abdominoplasty

[4] Evolutionary Psychology

[5] Madison Avenue

[6] Langlois, Judith H

[7] Devendra Singh