در یادداشت قبلی به این موضوع پرداخیتم که ذات رقابتی تکامل به چه دلیلی شکل گرفته و طبیعت این رقابت به چه نحوی است. حال سوال این است، که در این رقابت بر سر بقا، چه کسی پیروز است؟ قوی‌ترین؟ سریع‌ترین؟ مرگ‌­بارترین؟ یا شاید حتی هوشمندترین؟ اشاره شد که به نظر داروین “بالاترین شانس بقا متعلق به افرادیست که بیشترین انطباق با محیط را داشته باشند”، اما آیا بقا برای پیروزی در این رقابت کافی است و آیا اصلا رقابت بر سر بقا است؟

داروین موفقیت تکاملی را به کمک مفهوم تناسب[1] و به شکل کسب سهم بیشتر در زاده­‌های نسل بعد تعریف کرد. به بیان دیگر، داروین معتقد بود که هر فردی که تعداد فرزندان بیشتری، به نسبت دیگر رقبای مشابه خود، داشته باشد صفات خود را با نسبت بیشتری به نسل بعد منتقل کرده و این نسبت بیشتر، در صورت ادامه یافتن، می­‌تواند موجب غلبه‌ی صفات او بر جمعیت گردد. پس به نظر داروین رقابت اصلی بر سر بقا نبوده و بقا‌ی طولانی‌تر، تنها به شرط ایجاد موقعیت­‌های تولید‌مثلی بیشتر ارزشمند خواهد بود؛ از این دیدگاه، تنها هدف زندگی هر موجود زنده تلاش برای تولید مثل خواهد بود. تنها با درک همین فرض داروین، رفتارهای عجیب بسیاری از موجودات قابل توضیح خواهند بود. با دانستن اولویت بالاتر تولید مثل بر بقا، نبرد شاخ به شاخ گوزن‌های نر بر سر کسب جفت به راحتی قابل توضیح خواهد بود؛ ریسک‌کردن دریافت چند جراحت در برابر انتخاب جفت، بهای گزافی نیست. حتی رفتارهایی بسیار افراطی، همچون رفتار برخی از گونه‌­های آخوندک[2] و عنکبوت بیوه سیاه[3] نیز دیگر عجیب نخواهند بود؛ در این گونه‌­ها، به هنگام جفت‌گیری یا پس از آن، جنس نر توسط جفت خود کشته شده و از بدن او به عنوان منبع تغذیه استفاده می­‌شود[4].

پس به نظر داروین حتی در چنین مثال‌­هایی نیز این جنس نر از نظر تکاملی موفق محسوب می‌­شود؛ چون مرحله‌ی تولید مثل را با موفقیت به انجام رسانده است؛ اگر پیش از جفت‌گیری توسط شکاچیان کشته می­‌شد یا در رقابت بر سر یافتن غذا شکست می‌خورد و زاده­‌هایی در نسل بعد ایجاد نمی­‌کرد، شکست می‌خورد، اما حال که جفت‌گیری کرده، اگر خورده‌شدن او به بقای فرزندانش کمک کند او با مردن حتی موفق‌تر هم شده است!

شاید حالا بتوان به سراغ سوال ابتدایی‌مان رفت؛ آیا پیچیدگی[5] زیستی یک موجود به معنی موفقیت او خواهد بود؟ تمامی مهره‌داران (ماهی­‌ها، دوزیستان، خزندگان، پرندگان و پستانداران) تنها 5% از تنوع زیستی[6] موجودات زنده را تسکیل می­دهند. این در حالی است که می­توان مثال­‌هایی (حتی خارج از قلمرو­های تک‌سلولی) یافت که سهم بسیار بزرگی را به خود اختصاص داده اند.

O. Wilson، حشره‌شناس مشهور، تخمین می­‌زند که: در حال حاضر زمین محل زندگی چیزی بین 1 تا 10 کوادریلیون (10¹⁵) مورچه در 12000 گونه مختلف است که تنها 4500 گونه‌ی آن­‌ها در جنگل­‌های بارانی زندگی می­‌کنند. برای مقایسه، زیست توده[7]­ی (جرم کل موجودات در یک منطقه و یا حجم فرضی) مورچه­‌ها در هر لحظه برابر با وزن 34 میلیارد انسان است! یعنی اگر تمامی مورچه­‌ها را در یک سوی ترازو ریخته و تمامی انسان­‌ها را در طرف دیگر بگذاریم، مورچه­‌ها بیش از 4 برابر ما وزن خواهند داشت! Ted R. Schultz در مقاله­‌ای در سال 2000، مورچه‌­ها را موفق‌ترین گونه در میان تمام موجودات پرسلولی خشکی نامید و تخمین زد که در تمامی اکوسیستم­‌های خشکی مورچه­‌ها حداقل 15-20% (بیش از 25% در جنگل‌های بارانی) تمامی زیست‌توده را به خود تخصیص داده‌­اند. پژوهش­‌ها، رفتار­های بسیار پیچیده‌ی اجتماعی را در میان برخی گونه­‌های مورچه نشان داده‌­اند که پیچیدگی آن­‌ها غیر قابل باور است. برخی گونه­‌های مورچه انواع قارچ را برای مصارف خوراکی کشت کرده و حتی از مواد آنتی‌بیوتیک این قارچ‌­ها برای دفع آفات استفاده می­‌کنند. گونه‌­هایی دیگر یافت شده‌­اند که در فرایندی مشابه گله‌داری، شته­‌ها را برای تغذیه بر روی برگ­‌های سبز گذاشته و از آن­‌ها در مقابل شکارچیان دیگر محافظت می‌­کنند و در عوض از مواد دفعی این شته‌­ها (که حاوی مواد شیرین است) به عنوان منبع غذایی استفاده می­‌کنند. برخی گونه­‌های دیگر به شکلی از برده‌داری دست می‌­زنند و تخم‌­های برخی گونه­‌های دیگر مورچه­‌ها را از کلونی­‌های آن­‌ها دزدیده و سپس زاده‌­های این تخم­‌ها را به عنوان مورچه­‌های کارگر در کلونی خود به کار می­‌گیرند.

با بررسی این مثال­‌ها و موارد مشابه، به سختی بتوان معتقد ماند که پیچیده بودن و هوشمند بودن انسان دلیلی بر موفقیت و غلبه‌ی او بر دیگر موجودات است. مورچه‌­ها تنها یک مثال در میان خیل عظیم دیگر موجوداتی هستند که بسیار از انسان قدیمی‌تر بوده، با محیط خود منطبق‌تر هستند و احتمالا هزاران سال پس از انقراض گونه‌ی انسان نیز بقا داشته باشند و به سیر تکاملی خود ادامه دهند.

منابع:

Wilson, E. O. (2016). Half-earth: our planet’s fight for life. WW Norton & Company.

Lawrence, S. E. (1992). “Sexual cannibalism in the praying mantid, Mantis religiosa: a field study”. Animal Behaviour. 43 (4): 569–583. doi:10.1016/S0003-3472(05)81017-6

Hurd, L. E.; Eisenberg, R. M.; Fagan, W. F.; Tilmon, K. J.; Snyder, W. E.; Vandersall, K. S.; Datz, S. G.; Welch, J. D. (1994). “Cannibalism reverses male-biased sex ratio in adult mantids: female strategy against food limitation?”. Oikos. 69 (2): 193–198. doi:10.2307/3546137

Maxwell, Michael R. (1998). “Lifetime mating opportunities and male mating behaviour in sexually cannibalistic praying mantids”. Animal Behaviour. 55 (4): 1011–1028. doi:10.1006/anbe.1997.0671

Schultz, T. R. (2000). In search of ant ancestors. Proceedings of the National Academy of Sciences, 97(26), 14028-14029

Nixon, G. E. J. (1951). The association of ants with aphids and coccids. The Association of Ants with Aphids and Coccids.

Currie, C. R., Scott, J. A., Summerbell, R. C., & Malloch, D. (1999). Fungus-growing ants use antibiotic-producing bacteria to control garden parasites. Nature, 398(6729), 701.

Regnier, F. E., & Wilson, E. O. (1971). Chemical communication and” propaganda” in slave-maker ants. Science, 172(3980), 267-269.

پیوست‌ها:

[1] Fitness

[2] Mantis religiosa

[3] Latrodectus mactans

[4] https://www.youtube.com/watch?v=Os3OBJSlpUc

[5] complexity

[6] Biodiversity

[7] Biomass